|
Jan Vermeir over de twee Jezuskinderen Albert Steffen: het leven neemt een wending Albert Steffen: korte biografie Albert Steffen: Kunst in het teken van Michaël Albert Steffen: de bestemming van het Kwaad Albert Steffen: opdrachtverklaring |
*
*
*
*
|
Zeer kleine speeldoos
Paul van Ostaeyen
hier is in een zeepbel Iris
Hang de bel
Schud je 't hoofd
Waar is
Wijsneus
Beste Lezer,
François De Wit.
In De Brug zijn al verschillende aspecten van de antroposofie aan bod gekomen. Er zijn artikels verschenen over pedagogie, karma, hoger bewustzijn, man-vrouw-verhouding, astrologie. Deze keer drukken we een kort verhaal af waarin een kunstenaar al de bovengenoemde elementen verwerkt heeft. Voor de moderne lezer die gewoon geraakt is aan het naturalisme van de hedendaagse literatuur komt deze manier van schrijven vreemd over. Maar eens de drempelvrees overwonnen begint men deze stijl naar waarde te schatten. Stellen we ons eens voor dat de opgroeiende mensen verhalen als deze konden lezen: wat een verschil in motivatie voor een beroepskeuze zou dit kunnen maken ! Geen afwegen van het te verwachten loon, carrièremogelijkheden, aantal verlofdagen enz. maar het vinden van de eigen levensopdracht.
Het leven neemt een wending ...De hoogleraar ontving twee brieven. De eerste was een aanbod om docent voor experimentele psychologie te worden aan de universiteit. " Het lot spreekt", dacht hij en besliste om in te gaan op dit aanbod. Dan was er nog een uitnodiging om een instelling voor mentaal-gehandicapte kinderen te bezoeken. Deze instelling werd geleid door een pedagoog naar wie hij zeer opkeek. Ook deze brief was zeer welkom, want hij stelde hem in de gelegenheid om raad te vragen aan zijn vereerde vriend omtrent zijn toekomst die nu een zo plotse wending genomen had. Hij pakte onmiddellijk zijn koffer om af te reizen. Toen hij het park betrad dat het instituut omgaf, werd hij getroffen door het beeld van een verpleegster met twee kinderen. De drie liepen door een olmendreef en keerden zich om toen ze zijn schreden hoorden. De kinderverzorgster droeg een eenvoudig, wat versleten, donkerviolet kleed en keek naar hem met een stil en vriendelijk gezicht, gekenmerkt door opmerkzame ogen. Hij voelde direct zijn totale wezen beoordeeld, wat hem echter helemaal niet onaangenaam was. Het kleine meisje, misschien zeven jaar oud, was in haar groei blijven steken en te vroeg in haar constitutie verhard; het lachte als een dwergje. Men zag dat het een goede en moedige geest was, maar die kon het rotsige lichaam niet doordringen. Het kind was zwakzinnig. De grote jongen, tweemaal de leeftijd van het meisje, met lange, rusteloze ledematen, met flikkerende ogen en zenuwtrekkend gezicht, had zijn lichaam niet in zijn macht. Het sidderde voortdurend. "Hoe hulpeloos zouden ze niet zijn zonder die vrouw" bedacht de hoogleraar. Zij hield ze links en rechts om de schouders vast. Aan het ene kind gaf dat beweeglijkheid, aan het andere steun. De blik van haar ogen bleef als een licht in zijn ziel achter.
De directeur trad uit de deur om de aangekomene te begroeten. Dat was niet zo gemakkelijk, want nauwelijks was hij te zien of de ganse tuin scheen in beweging te geraken door de kinderen die opsprongen van hun plaats in de weide of uit de bomen naar beneden gleden. Ze klemden zich aan zijn knieën en hingen aan zijn hals en pakten wat ze maar konden vastnemen. Hij stond daar als een den vol denneappels. Men kon inderdaad niet weten hoe men zijn hand kon bereiken om het te schudden.
"U bent een echte mens" schertste de hoogleraar.
Ze brachten de avond door met het bezoeken van de ziekenzalen en het bespreken van de ziektegevallen. De hoogleraar werd terug opgewekter omdat hij telkens de juiste diagnose had kunnen stellen. De therapeutische methodes van de directeur begeesterden hem. Hij begon, toen men enkele kinderen bij hem bracht, zelf met hen te oefenen. Hij voelde een verlangen om dit meer te kunnen doen. Met tegenzin dacht hij aan het seminarie dat hij aan de universiteit zou moeten leiden.
De zon ging onder. Een koortje kwam samen op het pleintje vóór het gebouw en begon een volksliedje te zingen.
"Allemaal vogeltjes met zo goed als geen geheugen", sprak de directeur, "maar toch kunnen ze mooi zingen".
Hij voegde eraan toe: "Wij bouwen hun herinneringsvermogen op door uit te gaan van ritmisch opgebouwde strofen die we altijd maar herhalen totdat op de duur altijd meer indrukken in hun ziel blijven hangen. Zo verwerven deze kinderen toch nog iets van levensgoed."
" Ik wou dat ik het verleden kon vergeten, dan moest ik niet meer zeggen dat ik liefdeloos ben", hernam de hoogleraar zijn gepieker. Het kwam ineens terug bij hem op. Hij wilde nu alleen zijn.
De directeur bracht hem naar zijn kamer. Vanaf het balkon zag hij het avondrood wegdeemsteren en de sterren zichtbaar worden.
" Zelfs indien geen mens iets van mijn leven wist, toch kent de maan daarginds boven dat zwarte woud mij, en Venus aan de rand van die donkerviolette heuvel, en Mercurius met zijn vluchtig geel, en ook de onbekende sterren, ze kennen mij allemaal beter dan ik mijzelf kan kennen, zij hebben immers aan mijn levenslot gewerkt. Ik wil het nemen zoals het komt, in strenge zelfkennis."
Maar hij kon zijn gedachten niet bij zijn eigen problemen houden, hij moest altijd weer denken aan de kinderen in de instelling. Het kwam hem voor alsof zijn blik, die opkeek naar de sterren, de samenhang van hun wezensdelen dieper dan daarvoor doordrong. Het was alsof hun geesten door de verschillende ruimtes van het wereld-al zweefden. Ieder had een andere thuisplek. Hij voelde waar hij het wezen van het apathische en van het hysterische kind, die hij met de kinderverzorgster gezien had, moest zoeken, en waar hij hulp kon halen voor beide.
Hij keek op naar de maan en kwam als het ware op het spoor waarom het hoofd van het zwakzinnige kind zo vroeg verhard was zodat het geen deugdelijk instrument meer kon zijn voor de goddelijke wijsheid.
Mercurius ... Droeg deze planeet haar naam niet zeer terecht ? Hoe snelde zij langs het hemelgewelf ! Hoe nam ze niet in haar vlucht de gedachten mee ! Stond zij misschien boven de wieg van de knaap wiens beendergestel zo zwak gebouwd was dat hij geen zinnen kon vormen en zijn tong tegen de tanden stootte.
Toen hij echter zijn ogen op Venus richtte, werd een overmachtig verlangen in hem wakker. "Stuur mijn liefde naar de mensen, op de beste manier", smeekte hij. "Waarom zijn deze kinderen neergedaald", dacht hij verder, "wanneer ze toch het goddelijk-geestelijke dat in het Al ligt niet kunnen uitleven ? Moeten zij ons door hun ziektes boodschappen van God brengen die wij dringend nodig hebben ? Werden zij ziek opdat er genezende krachten op Aarde zouden ontwaken ? Zijn ze door de Heiland gestuurd ?
Flügelwippen, Federspreizen,
Plotseling was de ganse vogelschaar verdwenen.
- Albert Steffen werd op 10 december 1884 geboren in Murgenthal aan de Aare. Zijn vader was plattelandsdokter, afkomstig uit Bern. Zijn moeder, Emma Künzli was de dochter van een fabriekseigenaar in Murgenthal. - Van het voorjaar 1891 tot Pasen 1895 liep hij school in Wynau. De middelbare school bezocht hij in Langenthal (tot de lente van 1900). Daarna studeerde hij tot de herfst van 1904 aan het Literair Gymnasium in Bern. - Universiteitsstudies begonnen in de herfst van 1904 in Lausanne, in 1905 en 1906 in Zürich, van 1906 tot 1908 in Berlijn en München. - In Berlijn verscheen zijn eerste roman "Ott, Alois und Werelsche" bij S. Fischer. - In 1908 verhuisde Albert Steffen van Berlijn, waar hij Rudolf Steiner had leren kennen, naar München, woonde daar met korte onderbrekingen tot 1920 en keerde dan naar Zwitserland terug. Hij vestigde zich in Dornach. - Op 21 augustus verscheen het eerste nummer van het weekblad "Das Goetheanum". Rudolf Steiner had de redactie toevertrouwd aan Albert Steffen, die tot enkele dagen voor zijn dood zich van deze taak kwijtte; in de 42 jaargangen verscheen bijna in ieder nummer een bijdrage van hem. - Toen in 1923 de Algemene Antroposofische Vereniging door Rudolf Steiner gegrondvest werd, koos Rudolf Steiner Albert Steffen uit als plaatsvervangend voorzitter. In de Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschappen in Dornach nam Steffen de leiding op zich van de Sectie voor Schone Wetenschappen. - Na de dood van Rudolf Steiner werd Albert Steffen voorzitter van de Algemene Antroposofische Vereniging. - In 1935 huwde Steffen met Elisabeth von Veress, weduwe van de schilder Stückgold, in Boedapest. Zijn levensgezellin stierf op 3 maart 1961. - In maart 1963 stichtte Albert Steffen een "Stiftung für therapeutische Dichtung", die zorg moest dragen voor zijn kunstzinnig en wetenschappelijk levenswerk. - Hij stierf op 13 juli 1963, kort na de middag in zijn huis in Dornach. In zijn testament bepaalde hij dat in dit huis zijn dicht- en schilderwerk zou ondergebracht worden.
Ongeveer zoals op deze afbeelding van Amenofis II :
Het teken van de grote Toth is de sperwer. Dat is tegelijk het schriftteken van de Egyptische A-klank (Haset). Toth wijdt de farao in de geheimen van de schepping in, in "Het Woord" waaruit ze ontstaan is, in de Logos. Hij, de "Zoon van de intellectuele zon", de uitvinder van het schrift, leert hem de naam van God uit te spreken, de klank waarin het Al bevat is, de klank waarmee men het Al inademt, de A-klank. Noot: ondertussen weet men dat de A in de oudste fase van de Egyptische taal voorgesteld werd niet door de sperwer, maar door de Egyptische gier, een beeldteken dat moeilijk te onderscheiden is van dat van de buizerd. Thot (Hermes in Griekenland) werd geassocieerd met de Ibis Religiosa, die nu uitgestorven is. Interessant is dat de Ibis Comata staat voor AH ( de medeklinker 3 wordt als A gelezen).
Thot leert de farao de A-klank. De Egyptische A is met een H verbonden. Het is een ademtocht als dusdanig.
Nu de wereldveroveraar Thoetmosis de A-klank, het begin van de schepping (die uit het Woord geboren is) in zich draagt, begint hij te mikken, nog altijd op aanwijzing van Toth. Hij richt zijn oog op een object in de buitenwereld; hij laat de pijl vliegen en, afhankelijk van het trefpunt dat hij raakt, vormt zich een medeklinker.
Medeklinkers worden gevormd door de buitenwereld, klinkers in onze binnenwereld. Thomas van Aquino wilde Christus, de Logos die in het menselijke hart ingetrokken is, voor het verstand begrijpelijk maken. Hij ziet in dat de mens wel door God -die sindsdien vanuit het wereld-al werkte- werd vrijgelaten, maar dat hij zijn vrijheid moet gebruiken om de samenhang met de kosmos te vinden.
In de Egyptische Toth zoals die nog in farao Thoetmosis III werkte, "de zon van de intellectuele wereld", moeten we de geestelijke macht zien "uit wie de gedachten der dingen vloeien", zoals Rudolf Steiner het ooit uitdrukte toen hij over Michaël sprak. Michaël beheert de kosmische intelligentie.
Toen kwam het tijdvak waar Thoth zijn handen terugtrok van de mensen opdat die vrijheid in zijn denken zou kunnen verwerven. Nu ontving de mens zijn gedachten niet meer van een goddelijke macht, hij moest ze zich zelf eigen maken. Daardoor was ook de mogelijkheid om te dwalen gegeven. Zo kunnen we bvb. de strijd begrijpen in de middeleeuwse scholastiek tussen het realisme en het nominalisme. Thomas van Aquino, de hoofdvertegenwoordiger der realisten, ziet in de gedachten die zich in woorden kleden nog geestelijke realiteiten. De 'universaliën' zijn voor hem nog verbonden met het goddelijke van de kosmos, met het universum. Hij strijdt met de nominalisten, wier bekendste vertegenwoordiger Averroes is, als een echte volgeling van Michaël die de draak overwint. De Arabische filosoof wordt dan ook afgebeeld als een slang, kronkelend onder Thomas' voeten. Voor de nominalisten is de naam, als kleed van de idee, iets subjectief dat slechts in de mens ontstaat en geen samenhang met het goddelijk-geestelijke heeft. De nominalisten beweren dat de namen alleen in het menselijk organisme ontstaan dat vergankelijk is.
Thomas van Aquino echter wilde de mensentaal met het wereldwoord verbinden. De middeleeuwse mens moest tevreden zijn wanneer hij nog de geestelijke oorsprong van de gedachte kon redden. Het schriftteken als dusdanig, zowel het Romeinse als het Arabische, was dood. Door de 'dood van het teken' werd het beeld woordloos, het woord beeldloos. De geesten die achter het geschreven woord staan zijn helemaal anders dan diegenen die achter het gesproken woord staan. De Bijbel is eigenlijk pas een levend boek omdat het Woord dat erin verkondigd wordt, vlees geworden is. Indien Christus niet was opgestaan, bleef het dood. De strijd tussen realisten en nominalisten is voor de dichters van deze tijd van grote betekenis. Zij zijn erop aangewezen om te werken door het geschreven woord. Hoe overwinnen zij de dood die daarin zit? Toegegeven, de meeste komen hoegenaamd niet op dergelijke gedachten, ze teren onbewust verder op het oude erfgoed. Andere weten daarentegen zeer goed waar het op aankomt. Maar ze stellen zich in dienst van radio, TV en cinema, het zijn automaten, cynici, die hun woordgeweten niet willen laten spreken. Thomas van Aquino heeft op zijn realisme ook een schoonheidsleer opgebouwd. Vooral uitgewerkt in een commentaar op het werk van Dionysios de Areopagiet, 'de divinis nominibus'. De grote scholasticus, die in de dingen van de wereld de geest van God zag, kon schoonheid nog in de werkelijkheid vinden. Hij was niet verplicht om, zoals later de mystici, de schoonheid in de woord- en beeldloze vereniging met God, in de 'unio mystica', te zoeken. Het is nog niet genoeg bekend welk een invloed Thomas van Aquino op de kunst van Italië heeft uitgeoefend, zowel op de schilderkunst als op de dichtkunst. Door zijn realisme bevrijdde Giotto zich van het Byzantijnse. En Dante durfde het aan om in de volkstaal te dichten. De Thomistische schoonheidsleer
Thomas van Aquino, door wie Aristoteles verlost werd van het Arabisme en terug levendig werd, stemt hierin zeker overeen met Plato. Hij spreekt ook van de drieheid: waarheid, schoonheid, goedheid, die het ware mensdom uitmaken, wat ook in de Summa Totius Theologiae besloten ligt en een weerspiegelung moet vinden in het volkomen kunstwerk.
Het goede is er omdat men een impuls volgt (een 'appetitus'). Die komt uit de wilsmens. Dat is onvoldoende voor een kunstenaar.
Kunst ontstaat in die zin pas wanneer de kracht bemachtigd wordt waardoor het goddelijke een afbeelding in het aardse kan vormen: de vormkracht die ten grondslag ligt aan het stoffelijke bestaan. Bij de 'appetitus' (die eigenlijk iedereen bezit) moet de 'vis cognitiva' (kenniskracht) komen die moeilijker te verwerven is. Zonder deze zou Dante bvb. sentimenteel geworden zijn. Deze kenniskracht moet in het vuur gehard worden. Ze stamt uit het bereik waar de kosmische wijsheid werkt, maar ze dringt door tot in het rijk der zintuigen.
Schoonheid is geest, door het lichaam waargenomen.
De "claritas" spiegelt de symmetrie en orde die in het geestelijk-goddelijke (het rijk van Michaël) heerst en van boven naar onder op de aarde straalt.
De "consonantio" is de trappenreeks van onder naar boven, de samenklank van het stoffelijke. Thomas van Aquino heeft deze drieheid in samenhang gebracht met de drieëenheid van de Logos: de Vader (integritas sive perfectio), de Zoon (consonantia) en de geest (claritas). De schoonheid op de hoogste trap is het beeld van de hemelse veelheid (pleroma). Sinds Christus vorm heeft gegeven aan de aardse stoffelijkheid (het woord werd vlees) heeft de kunstenaar de mogelijkheid om te scheppen vanuit het materiaal: schilderen vanuit de verf, dichten vanuit het woord, beeldhouwen vanuit de steen enz.
Dit essay van Albert Steffen verscheen in 1940 in "Frührot der Mysteriendichtung". De uitdrukking "bestemming van het Kwaad" heeft twee betekenissen. Enerzijds wijst ze naar buiten: welke plaats heeft het Kwaad in de wereld. Om dat vast te stellen moeten we het Kwaad bestuderen met de exactheid die we in de natuurwetenschappen toepassen. Anderzijds betekent bestemming: zingeving, opdracht, lotsbestemming. Dat wijst naar binnen. In het eerste geval hebben we te maken met iets dat reeds geworden is, in het andere geval met iets dat in wording is. Kunnen we het Kwade als een mineraal of een plant determineren ? Kunnen we het veranderen ? Waar wortelt deze plant en welke vruchten draagt hij ? We kijken tegenwoordig naar het Kwade, het Slechte, met de vermogens die wij het meest gebruiken, namelijk de zintuigen en het intellect. Noch steen, noch plant noch dier kunnen we als onderzoekers slecht noemen. De steen die op mijn hoofd valt, de plant die mij vergiftigt, het dier dat mij doodt verdienen niet om kwaad of slecht te worden genoemd. Ook een mens kan men niet zonder meer slecht noemen. Hij is misschien achtergebleven op een dierlijk niveau en eet niet alleen dieren maar zelfs zijn medemens. De antropoloog noemt deze menseneter niet slecht maar beschouwt hem als achtergebleven in de ontwikkeling. Een misdadiger die zondigt tegen de burgerlijke moraal wordt door een socioloog begrepen als het slachtoffer van zijn milieu. Een notoire dief wordt door een gerechtspsychiater pathologisch genoemd. Men spreekt van gemene, minderwaardige, karakterloze, defecte enz. exemplaren van de menselijke soort, maar niet van slechte, want het quasibegrip 'slecht', 'kwaad' geldt als een moreel (voor)oordeel, en wetenschappers dienen juist objectief en zonder vooroordelen te denken. Het Kwade heeft echter nog een gans andere nuance. Het kan als schoon, geniaal, verheven verschijnen en verbonden zijn met ascese en martelaarschap. Denken we maar aan de Thugs, de moordenaarsorde die de godin Kali diende. Maar ook dergelijke on-menselijkheid zal de natuurwetenschap niet slecht noemen, maar waanzinnig, en het verschijnsel herleiden tot een religieuze aberratie. De natuurwetenschapper die agnostisch denkt kan de oergronden van het Kwaad niet vatten. De duivel is voor hem een zaak van de theologie. Misschien -dat geeft hij toe- het overblijfsel van een vroegere openbaring, die zich echter in ieder geval onttrekt aan empirisch onderzoek en nooit als wetenschap kan beschouwd worden. Ze lost zich door het intellect in het niets op. Nu heft echter dit intellect, wanneer het zich op het innerlijk van de mens richt, ook het geweten op dat nog als enige steun voor een zogenaamd zondebesef kon gelden, zodat ook van deze kant geen benadering van het Kwaad meer mogelijk is. Noch door zelfkennis noch door kennis van de wereld komt men met de natuurwetenschap tot een begrip van het Kwade. Maar naarmate het Kwade uit het zicht verdwijnt, geraken de gevolgen ervan meer en meer in het blikveld. De ganse beschaving die gebouwd werd met de techniek van een wetenschappelijk denken, stelt zich meer en meer in op vernietiging. Industrieën en beroepen, opvoeding en scholen, wetenschappelijk onderzoek en praktijk zijn in dienst getreden van een werk dat de dood in zich draagt. Wie zich daaraan wil onttrekken maakt zichzelf weerloos. Niet-gewapend zijn betekent overgeleverd zijn. Het betekent zelfvernietiging. Wat hier werkzaam is en altijd meer toeneemt is het gevolg van een wereldbeschouwing die het Kwade niet meer kon kennen, nee, die zelfs van het kwade niet wilde weten. Dat is de vreselijke paradox dat juist de agnostische wetenschap die dacht het Kwaad te kunnen elimineren, er de deur wagenwijd voor open zette, zodat het in toenemende mate over de mensheid komt. In vroegere tijden was het Kwaad voor het oog, dat nog vervuld was van de geest, toegankelijk. Het verdwijnen van het kwaad voor de uiterlijke blik en het innerlijk schouwen is een verschijnsel van onze tijd. Vroeger nam men het kwade waar. Vandaag is dat niet meer het geval, maar dat betekent niet dat het Kwade niet meer werkzaam is, integendeel, het werkt des te meer, hoe minder men ervan wil zien. Niet alleen was het Kwade zichtbaar voor het oog, het drukte zich ook uit in de werking van het oog. Ook nu nog spreekt men van het boze oog, een kwade tong. Bij primitieve volkeren, in afgelegen dorpen leeft nog de schrik voor de kwade kracht die van een oog kan uitgaan, moeders bedekken hun kind wanneer zo iemand in hun richting kijkt. Voor de ontwikkelde mens van deze tijd is dat puur bijgeloof, maar we zien in alle landen en culturen, in taal en in gebruiken de angst voor het boze oog verder leven, het "ophtalmos baskanos" van de Grieken, de "lingua mala", de kwade tong van de Romeinen. Wat vroeger leefde in de kunst, in dichtwerk en beeldhouwwerk van de antieke hoogculturen, leeft nog als armtierige rest verder in het gebruik van maskers. Bij feesten waar het ondermenselijke wakker (gemaakt) werd, wilde men zich beschermen voor de elementarwezens van de onderwereld door lelijke maskers. Om zich te verweren hield men het Boze een spiegelbeeld voor. Het Griekse oerbeeld daarvan is het hoofd van Gorgo.
 . . . . Perseus onthoofdt Medusa Het boze, waarvan de 'bestemming' onttrokken is aan de zintuigen en het intellect van de hedendaagse mens, die technisch en natuurwetenschappelijk opgeleid is, was voor de oude Grieken zeer aanschouwelijk in de mythe van Perseus. Eén van diens heldendaden was het onthoofden van Medusa. Hefaistos smeedde dan dit hoofd in het borstschild van Athene. Volgens Hesiodos waren er drie Gorgonen: Stheno, de sterke, Euryale, de vérspringende en Medusa, de door Poseidon bezwangerde. De Gorgonen zijn lunarische waterwezens terwijl Perseus zijn impulsen van de Zon en de Lucht ontvangt. Hij krijgt van Athene en Hermes een spiegel en een sikkelzwaard. Hij pakt het eenoog af van de graien, de vrouwelijke wakers aan de ingang van de spelonk waar de Gorgonen verblijven, en daarmee kan hij zijn weg vinden in de holen van vóór de zondvloed waar noch zon noch maan schijnen. De nymfen die in het luchtelement thuis zijn verlenen hem vleugelschoenen, de onzichtbaarmakende helm en een zak. Zo is hij klaar voor de strijd. Omdat de blik van Medusa versteent mag Perseus haar alleen in de spiegel aankijken. Hij sikkelt het hoofd van de romp en laat het direct in de zak vallen, want ook dood kan de gruwelijke blik nog verstenen. En weg vliegt hij, onzichtbaar voor de beide andere Gorgonen die onsterfelijk zijn. Uit de afgehouwen hals wordt een tweelingpaar geboren: Chrysaor (goudzwaard) en Pegasos, het gevleugeld ros. In deze beeldspraak, die even exact is als een wiskundige vergelijking verhaalt de mythologie oorsprong en verandering van het Boze. De Gorgonen "wonen over de Okeanos, dicht bij de grens van de Nacht, bij de zingende Hesperiden" (Hesiodos), daar waar Poseidon heerst, d.w.z. in een ouder tijdvak van de Aarde, toen die nog niet zo verhard was als nu, maar meer in een waterige toestand verkeerde, zodat de wezens die haar bevolkten veel beweeglijkere vormen bezaten. Het ziele-geestelijke dat in hen werkte kon ook de omringende wereld nog vorm geven. Voorlopers van de mens en de aarde zelf werkten op elkaar in. Dat kwam in de Gorgonen, als overblijfselen uit die oertijd, tot uitdrukking. Het schedeldak was nog niet gesloten. Wat vandaag als dode gedachten opstijgt uit het voorhoofd, strekte zich als een levendige poliep of weekdier uit naar buiten. Het oog had zich nog niet aan het licht en voor het licht kunnen ontwikkelen, want er was nog geen zon die door de water- en nevelmassa's drong. Het oog leek op een voelspriet die voorzichtig rondtastte. Het had zijn vorm nog niet van buiten af gekregen, het werd van binnen uit, door het drift- en begeerteleven gevormd, dat trouwens ook de andere organen vorm gaf. Dat alles drukte zich in deze gorgoonse gezichten uit. In het mythische schouwen was 'gezicht' iets innerlijks dat uiterlijk werd. Waardoor het schouwen van het dodelijke ook de beschouwer kon doden. Net zoals het aanschouwen van het licht levenskracht gaf. Het slangenhaar van de Medusa, haar dodende blik en ontbinding veroorzakend geluid wijzen op de vernietigingsmogelijkheden van deze wezens. Hun brullen was als donder. Ze brachten chaos. "In de oude taal heette de maan Gorgonion", zegt Creutzer in verband met de mysteriën van Samothrakè, "omdat men in de maan een zwart gezicht meende te ontwaren." "Onoverwonnen dochters van Chaos zijn wij ... " - Zonder twijfel gaat het hier om een periode in de ontwikkeling van de aarde die Rudolf Steiner de herhaling van de oude Maan-toestand noemt. Perseus echter overwint die achtergebleven krachten. Zijn naam wijst op het Licht. Hij wordt in de mythe zonneloper genoemd. Met hem begint een nieuwe dag in de wereldontwikkeling. We hoeven niet verder in te gaan op de verklaring van alle details van de mythe, de beeldende taal is duidelijker dan intellectuele begrippen. Het verwondert ons toch niet dat uit de keel van Medusa zowel het Goudzwaard als Pegasos ontspringen, en dat het afgehouwen hoofd ingewerkt wordt op het schild van Athene; een dochter van Chaos op het pantser van Athene, de maagdelijke godin die uit het hoofd van Zeus geboren is, godin van de wijsheid onder wiens hoede de Griekse filosofie en literatuur gedijde. Al wat uit een afgelopen periode dóórwerkt in een nieuwe en deze door geweld wil teniet doen, werkt letterlijk in slechte zin. Het gruwelijke, afgrijselijke hoofd dat versteent, ook wanneer het afgehakt is, behoort aan een wezen dat stamt van het continent dat de Ouden het eiland van Poseidon noemden en dat verzonk in de Atlantische catastrofe. Van daar komen krachten die de mensheid die de zondvloed overleefd heeft, terug wil brengen tot de bewustzijnstoestand die tenslotte de ondergang van Atlantis veroorzaakte. De groei- en voortplantingskrachten uit die tijd waren toen zo sterk dat ze niet alleen verkeerde opvattingen lieten ontstaan, zoals nu geschiedt door driften en zintuigen. Met verschrikkelijk geweld werkten ze ver buiten de mens en veroorzaakten in zijn omgeving disharmonie en chaos. Polyphemos, de eenogige cycloop is nog een representant uit die tijd, Odysseus is al een vertegenwoordiger van de nieuwe tijd. Met zijn list overwon Odysseus de cycloop, maar de Gorgo ontweek hij in de Hades. Want hij voelt dat zijn verstand niet volstaat om haar te vernietigen. Hij kan al niet meer de oergrond van het kwaad vatten. Het oog maakte zich los van de orgaankrachten van het lichaam, maar daardoor nam het ook alleen maar de buitenkant van de dingen waar. Het verloor zijn invloed op de elementen die het ooit in beweging kon brengen. Pythagoras nog meende dat zien een warme uitwaseming of damp was die door het koude element teruggeworpen werd. Het oog zou niet kunnen zien indien het een koude uitwaseming zou zijn, want dan zou er geen verschil zijn tussen de buitenlucht en het oog. Zien is voor hem een activiteit in het lucht- en waterelement. Het verloopt polair tussen koud en warm, tussen buiten en binnen. Het werd nog niet vergeleken met een donkere kamer zoals de natuurwetenschappers van de 19de eeuw dat deden. Ergens noemt hij de ogen "de poorten van de zon". Het schouwen verliest de kracht die uit de organen opstijgt naarmate het oog omgevormd wordt door het licht en voor het licht, d.w.z. toen de mens van een meer vloeibaar aardebestaan verder schreed naar een vastere toestand. Dat was, zoals we in Genesis lezen, toen de wateren zakten en de vaste aarde tevoorschijn trad, toen het licht van buiten op de aardebewoner scheen en voor het eerst een regenboog zichtbaar werd. Toen sloot zich om de kijkopening van het oog, de pupil, langs waar tot dan het innerlijk wezen in de buitenwereld tastte, de iris, het regenboogvlies. Het oog als dominant zintuig maakte parallel de ontwikkeling van de aarde mee. Waar het zich voorheen als een voelspriet naar buiten uitstrekte, en nu eens in het vloeibare rondtastte, dan weer zich terugtrok, als een slak, zo werd het nu in fysiek opzicht begrensd en afgesloten, maar tegelijk lichter. Het nam de vorm van het heelal aan en het vermogen om dit te spiegelen. En dit objectief-worden van het zien gaat dan nog altijd verder, tot het oog meer een deel van de buitenwereld dan van de mens is geworden. Het is de wonderlijkste metamorfose: een kristallisatie die het mogelijk maakt 'de daden en het lijden van het licht' waar te nemen (Goethe). Dat kan omdat het oog geen Zelf meer heeft. Het is versteend, als door de blik van Gorgo getroffen, maar niet dood. Het kan het Kwade nu aanschouwen en juist door dit zien de kracht verwerven om het in het Goede te veranderen.
Het kennis-oog De moderne natuurvorser vergelijkt het oog met een camera obscura. Maar voorsocratische filosofen beschouwden het oog zelf als een lichtend orgaan. Empedocles bvb. spreekt van een vuur dat, omsloten door een dunne huid, in de pupil rust en door die huid beschermd wordt tegen het water dat errond vloeit. Omdat vuur een ijler element is dan water kan het toch naar buiten dringen.* Fysici van deze tijd ontkennen een dergelijke activiteit van het oog en willen zijn werking herleiden tot optische wetmatigheden. Dit in tegenstelling tot Goethe voor wie oog en zon verwant zijn. De zgn. donkere-kamertheorie is zelf een symptoom voor het steeds passiever wordend oog. Nochtans kondigt zich een heropleving van binnenuit aan. We verwijzen naar de proeven die Goethe uitvoerde met gekleurde platen. Soms nam hij achteraf, met gesloten ogen, een kaleidoscoopachtig beeld waar. Het gaat hier om een vrijworden van het eherlichaam, van het fysieke oog, om een etherisch waarnemen. Dat was niet uitsluitend een vermogen van Goethe, dit wordt een algemeen menselijk vermogen. Om dit te ontwikkelen is er natuurlijk een bewustzijn nodig van een geestelijke en zielewereld, en de kunst om daarin zijn weg te vinden. Dat is even zeer nodig voor dit soort zien als het licht nodig was om het fysieke oog te laten evolueren. Wanneer de mens dit oog -vrij van driften en vooroordelen, niet meer gebonden aan het lichaam- naar binnen richt, naar de eigen zielewereld, dan beleeft hij iets dat zich bij een onbevangen en onbedorven gemoed uitstrekt tot het fysieke oog. Men zou dan willen onderdrukken wat daar opstijgt wanneer er in het innerlijk iets 'niet klopt'. Schaamte. Men vermijdt de blik van de ander hoewel men weet dat die niet kan zien wat er in ons binnenste omgaat. Vooral voor leugen en nijd schaamt men zich. Zonder enige twijfel weet men: die twee zijn slecht. Men voelt, als tegenwerking van de boze blik en de kwade tong: het knagend geweten. Wie dat ontkent bewijst daarmee alleen dat hij het kennis-oog nog niet gebruikt, of misschien alleen op het gebied van het denken. Voor 'slechte neigingen' heeft hij dit oog gesloten. Wie het wel gebruikt voelt ergernis als een onweer door dit oog razen zodat dit ook begint te rollen en te tollen terwijl het anders zo rustig rondkijkt. Ook voelt hij hoe het groot wordt door enthousiasme. De natuurwetenschappelijke vorser werpt op: "Dat is subjectief. Als de mens 7 jaar is, is het oog volgroeid. Experimenten wijzen uit dat foto's van het oog, zonder de rest van het gezicht erbij, niets van die aard tonen. Dat zegt nog altijd niets over de exactheid waarmee de kennisblik de slechte neigingen waarneemt. Die duikt op uit de afgrond van de ziel en dikwijls op een gemaskerde manier. Een begeerte kan zich eerst voordoen als een welkome aangroei van het eigen Zelf, schoner, rijker en geweldiger dan dit Zelf. Het geschoold geestesoog echter onthult het tegendeel daarvan, in feite is het een kluister en een verarming. Wat voor het lagere gevoel verleidelijk is, schrikt terug voor het hoger schouwen. Op zich hoeft een drift niet slecht te zijn, maar zij kan het slechte tot gevolg hebben wanneer zij onvrij maakt zodat de menselijkheid die in het Ik rust, wegzinkt. De vlam die omhoogschiet uit het onderbewuste wordt door het kennisoog niet gezien als lichtvol, maar als duisternis-vol. Het donkere kan evenwel gelouterd worden zodat het als kleur verschijnt. Aldus begint het overwinnen van de Lucifer. Zijn macht, die geweldiger is dan het gewone Ik is voor de mens pas te doorzien wanneer hij haar zijn Zelf dat door de Geest is gegaan, in de weg stelt. Er was geen misdaad waartoe hij niet in staat was geweest, zegt Goethe, behalve leugen of nijd. Het past voor wie Goethes methode volgt om hetzelfde te bekennen. Maar tegelijk mocht Goethe er prat op gaan dat hij niet onmiddellijk alles kort en klein sloeg wanneer de goesting daartoe in hem opkwam, of dat hij zich niet op zijn zetel ging leggen wanneer hij zich afgemat voelde. Iedere levenstoestand was voor hem een aanleiding om zich in te spannen en er het beste van te maken. Na de maaltijd, wanneer de mens niet direct heel productief kan zijn , bekeek hij het werk van grote schilders of had hij een gesprek over de gang van zaken aan het Hof. Boven alles was hij een expert om zich voor wat dan ook te interesseren zolang het maar niet zijn eigen persoon was.
Iedereen die zichzelf innerlijk aanschouwt, ontdekt 'slechte neigingen'. Hij moet ze, om zijn menszijn te bewaren, voortdurend omvormen. Dat kan alleen maar door iets dat hoger is dan zijn alledaagse Ik en alleen door het kennis-oog vol bewust wordt. Het is het geestelijk deel van de mens.
Wie de slechte neigingen in zichzelf zou willen ontkennen zou daarmee alleen maar zeggen dat hij een 'goede kerel' is, een 'brave burger', een 'legitieme vorst', maar hij zou geen reden vinden om méér te worden. Misschien vindt hij zichzelf voorbeeldig maar daarmee beliegt hij zichzelf alleen maar.
Het is mogelijk dat de mens die zichzelf bestudeert helemaal geen reden heeft om begeesterd te zijn. Wanneer hij zichzelf van buitenaf bekijkt dan ziet hij zijn vergankelijk wezen dat hoofdpijn, maagpijn, gewrichtspijnen heeft, dat zich iedere morgen min of meer opkalefatert -een hogere mens neemt hij in geen geval waar. Ook niet wanneer hij in de spiegel kijkt ...
Maar hij schouwt wel het hogere in de andere mens, vooral in het kind. Maar onze medemens kan ons niet alleen bedroeven, hij kan ons ook zodanig belasten dat onze adem stokt. Om van deze druk af te geraken moet men zijn hart luchten. Spreken geeft verlichting. Maar wanneer dit op kosten van de gerechtigheid geschiedt dan krijgt men last van zijn geweten. De echo van wat men gezegd heeft klinkt na in rustiger uren. Liefdeloosheid bedrukt het hart. Hier is vereist om al wat men beleeft in ware en goede woorden te kleden zodat men terug adem en hartslag in harmonie kan brengen. Bij het kennis-oog komt nu het hart-gehoor. De boze tong heeft in het dichten geen plaats. Wie voor zichzelf het mensheidsoog altijd klaarder ontwikkelt, die wordt het ook alsmaar zwaarder te moede op deze aardewereld. Juist omdat hij zich kan vrijhouden van lichamelijke invloeden gaat hij de last die moet gedragen worden altijd ondragelijker vinden. De grote lasten zijn niet de uiterlijke zoals stenen of houten balken waarmee men zijn huis bouwt, maar het innerlijk lijden en de ondeugd waarvoor men zich verantwoordelijk voelt, ook wanneer men die zelf al lang overwonnen heeft. Maar zolang men niet zijn mensenverachting overwint door verder te schrijden van het uiterlijk beschouwen van de laagheid van het aardse geslacht naar het inzicht in de doelstellingen van de goden -die in de menselijke wezenheid tot uitdrukking komen-, zolang is men geen mens die op sociaal gebied kan vormgeven. Het hart-gehoor
De "bestemming van het boze" wordt mogelijk wanneer de mens zichzelf tot object maakt en het kennis-oog -dat hij zo exact geschoold heeft als zijn natuurwetenschappelijke waarneming- op het eigen innerlijk richt. Hij ziet dan hoe bepaalde driften uit zijn onderbewuste omhoogstijgen die in tegenspraak zijn met het wezen der menselijkheid dat in zijn denken als idee heeft vorm gevat. Een geweld dat machtiger is dan hemzelf neemt hem op sleeptouw en maakt hem onvrij. De aard van dit geweld vermag hij pas in te zien wanneer hij zich ervan verlost heeft en hij het van buitenaf kan beschouwen. Dat kan men alleen maar wanneer men in de plaats iets omvattender en sterker stelt. Dat kan alleen het Ik doen dat onafhankelijk geworden is doordat het volledig vrij van het lichaam kan denken d.w.z. het fysieke sterven reeds tijdens het leven ervaart (dus in feite een -misschien gedeeltelijke- inwijding meemaakt - fdw) . Pas in het licht van de onsterfelijke Ik-heid kan zich de macht volledig onthullen die langs de begeerten en emoties werkt.
Dergelijke belevenissen zijn altijd individueel. De "strijd in de hemel" tussen de goede goden en de tegenmachten is verplaatst van de kosmos naar de menselijke geschiedenis. Onze tijd schijnt nog altijd te zwakmoedig te zijn om het beeld van de val van de geesten der duisternis te kunnen verdragen, hoewel die reeds in de 19de eeuw plaatsvond en gevolgd werd door het (begin van het) lichtende tijdvak sinds het begin van de 20ste eeuw. De traditionele godsdiensten schrikken terug zowel voor het beeld van het boze als voor het kennis-oog dat dit Boze onthult. Het is nochtans noodzakelijk om het Boze wiens oorsprong verborgen is voor de zintuigen, door de kunst in beeld te brengen. Anders kan de mens zich niet bewust worden van zijn hogere zielekrachten en wordt hij nog gemakkelijker een slachtoffer van de misleiding. Eertijds werd het Boze door de priesters in de mysteriën openbaar gemaakt. Ze droegen een masker en toonden het Boze in zijn uiterlijke gestalte. Het aanschouwen van dergelijke vreesaanjagende gestalten was een proef voor de inwijdeling die hij moest doorstaan om sterk te worden in het leven. Altijd weer zien wij het volgende. Een boze neiging" (waarvan geen mens verschoond blijft, anders kwam hij niet tot de impuls om zich ertegen te verzetten en zich tot de geest te (be)keren) stijgt in een of andere tijdgenoot omhoog. Wanneer hij die neiging overwint door in zijn plaats een mensheidsideaal te stellen en na te volgen (wat zelden gebeurt), dan voelt hij zich overstelpt door dankbaarheid. Medelijden met de lijdende mensheid, hoop dat ook anderen deze weg zullen gaan, verrukt zijn over over de vele mogelijkheden van alle handelende mensen. Hij is een beminnende geworden. Wanneer hij echter die lagere drift die hem letterlijk ver-nedert niet door een besluit naar hogere ontwikkeling omvormt, maar er altijd weer aan toegeeft, dan voelt hij zich waardelozer, leeg, nietswaardiger worden. Tenslotte zal hij -om toch maar een eigen Ik-gevoel te kunnen bewaren en niet te vervallen tot zelfverachting- het kwaad beginnen beschouwen als onvermijdelijk en dusdoende de vrijheid om het goede te kiezen ontkennen. Stijgen of dalen. Een stilstaan op dit gebied bestaat niet. Maar: men verandert niet alleen zichzelf maar ook andere mensen, zolang die niet bewust worden maar verder slapen. Men werkt in op hun wezen, wat men ook doet en de werking keert terug naar ons zodat men zichzelf in het innerlijk van de ander voelt. Het zien van geestelijke schade in de ander is voor de kennisblik nog moeilijker uit te houden dan schade die men zichzelf aangedaan heeft. Men houdt dat maar uit wanneer men het weer kan goedmaken. Anders glijdt men nog verder af in de ingeslagen richting, zonder remmingen, en men sleurt de ander mee, wanneer men zichzelf probeert goed te praten en zegt dat die niet beter verdient. Het eenduidige en ontegensprekelijk schuldgevoel wordt in onze ziel pas dan volledig bewust wanneer men geen terechtwijzing van buitenaf meer moet verwachten, zich niet meer hoeft te verdedigen tegen een of ander verwijt of zich moet teweer stellen tegen een dreiging. Niets is in de grond zo pijnlijk voor een "goede" mens die iets "slecht" heeft gedaan, dan beschouwd te worden als onfeilbaar. Want nu moet hij zijn falen voor zichzelf toegeven indien hij t.o.v. zichzelf geen huichelaar wil zijn. Wanneer hij zichzelf niet tot rechter kan zijn komt hij nergens.. Het geweten rust niet wanneer men er begint naar te luisteren, maar het wordt nog gevoeliger. Het maakt iedere beweging van de ziel waarneembaar. Dat brengt met zich mee dat wij t.o.v. mensen die we iets misdaan hebben meer dan vroeger ons bewust zijn van onze schuld. Terwijl men voorheen met hen in alle vrijheid omging, is men er nu aan gekluisterd. Mensen die kwaad van elkaar spreken en elkaar beliegen komen alsmaar minder van elkaar los. Het geweten is dieper verankerd in het wereldgebeuren dan affecten en emoties. Het wordt in de grond pas wakker wanneer deze zwijgen. Dat is het hart-horen. Om niet te moeten horen worden de gevoelens dikwijls opgezweept tot passies. Het geweten is onafhankelijk van ziekte en geenszins -zoals sommige psycho-analytici menen- zelf iets pathologisch. In tegendeel, het is een geneesmiddel van de geest dat zelfs een lichamelijk gezondworden kan in de hand werken. Wanneer men gewetensvol de eigen ziele-inhoud onderzoekt, dan neemt men zijn eigen aandeel aan de collectieve schuld van de mensheid waar en voelt de verantwoordelijkheid om die mee te dragen. Het is niet in overeenstemming te brengen met de geestelijke werkelijkheid om andere mensen op te zadelen met lijden in plaats van dat lijden te verminderen. Het is zelfs onmogelijk om zichzelf als geen betrokken partij te zien. Want dan zou men zichzelf onschuldig moeten noemen, wat men echter alleen maar kan wanneer men abstractie maakt van iedere slechte neiging die men in zichzelf ervaart. Inderdaad, het is voor iemand die gewoon is om naar zijn geweten te luisteren slechts door abstractie mogelijk om de ander zonder meer te oordelen. Het kennis-oog namelijk ziet dat aan de basis van een dergelijke abstractie dikwijls zelf iets kwaads ten grondslag ligt, namelijk de wil om de vrijheid van de ander te ontkennen alsmede het vermogen van die ander om zelf het ware te vinden en het goede te doen. Iedere keer wanneer men een mens veroordeelt staat men in gevaar om zelf rechter te spelen. In de grond kan dit maar overwonnen worden door zichzelf en de ander toe te vertrouwen aan de wereldgerechtigheid die op de geest van de waarheid berust en al het menselijke omvat. Naar deze wereldgerechtigheid moet de mens streven om oordelen te vinden die tegelijk geldig en heilzaam zijn. Het geweten bergt een toekomst in zich. Het voorziet de gevolgen die een daad moet hebben volgens de wetten van het lot, die weliswaar slechts bovenzinnelijk te kennen zijn, maar welker gevolgen zich uitstrekken tot in de fysieke wereld. Wie zich aldus schoolt, in overeenstemming met de profetische stem van het geweten, loopt vooruit op de mensheidsontwikkeling en wordt zich in alle deemoed min of meer bewust van zijn opdracht in de toekomst die er in ieder geval zal uit bestaan om het boze (eigen of andermans) goed te maken. Wat niet wegneemt dat men dergelijke opgave ook onafhankelijk van het geweten, als een vrije intuïtie en vanuit morele fantasie kan inzien en vervullen. Waar het geweten ervaring wordt verkrijgt het voorbije leven een nieuwe zin. Het licht van het volgende leven valt er reeds op. De levensloop wordt niet meer als voorheen beschouwd, hij wordt zelf tot orgaan dat beschouwt. Herinneringen louteren zich tot geestelijke kijkglazen die men op toekomstige tijden richt die men nu al voorbereidt. Daardoor wordt ook het berouw, dat tot hiertoe naar het verleden gericht scheen, het begin van een ontwikkeling die het Ik doormaakt nadat emoties, begeerten enz. die het in dit leven nog aan het lichaam gekluisterd hielden, afgevallen zijn. Berouw is de zielestroom die het Ik van de mens na de dood terugvoert om alle werkingen te beleven die het in andere mensen veroorzaakte, alle schade en pijn die het iemand aandeed en nu als het ware aan den lijve (aan den ziele !) moet ondervinden omdat ze van hem stammen. Zo voelt het Ik bvb. ook het menselijk onbegrip dat het voor de ander had als een geestelijk bevriezen, en haat als een zielebranden. Het wil beide veranderen omdat het hem zelf pijn doet. Dergelijke zielebewegingen stromen onophoudelijk rond het kennis-oog en richten de lotsblik op een nieuw aardeleven. Zoals het fysieke oog zichzelf vormde tot een orgaan dat de werkingen en het lijden van het licht (de kleuren) kon waarnemen, zo vormt het berouw een ziele-orgaan voor de wereldgerechtigheid. Al wat tegen deze gerechtigheid werkt, beperkt en belemmert het zicht van dit kennis-oog. Wanneer men zijn leven wil verderzetten zonder enig gevoel van berouw, dan wordt dit gebrek aan berouw organisch: het "boze oog".
Uit: " Steig auf den Parnass und schaue ", Dornach 1960.
Terug naar het eerste deel van Brug 37. |
Terug naar de inhoudstafel.